Projekt Lokatorzy. Narracje wokół spółdzielczych utopii realizowany był od lutego do grudnia 2014 na osiedlach spółdzielczych z lat 60. i 70. w Warszawie (Przyczółek Grochowski) i Lublinie (LSM, osiedle im. Juliusza Słowackiego). W ramach działań przywoływaliśmy na nowo założenia towarzyszące powstawaniu obydwu osiedli spółdzielczych i zastanawialiśmy się, czego mieszkańcy i użytkownicy potrzebują dziś, aby wypełnić przestrzenie między budynkami działaniami wzmacniającymi więzi społeczne i kreującymi pozytywny wizerunek osiedli.

Zbieraliśmy lokalne historie, rozmawialiśmy o wydarzeniach ważnych dla obydwu spółdzielni mieszkaniowych, a także osiedlowych rytuałach, osadzonych w codzienności przestrzeni wspólnych: alejek, placów i skwerów, punktów usługowych, placówek edukacyjnych.
Ważny dla nas był subiektywny odbiór funkcjonowania osiedli jako miejsc-dla-ludzi, przestrzeni mieszkania i spotkań, jako rzeczywistości, która nas otacza i kształtuje na co dzień. Dzieliliśmy się spostrzeżeniami na temat potencjału miejsc niezagospodarowanych, opuszczonych, wspominaliśmy te, które zniknęły i które można zobaczyć już tylko na dawnych fotografiach. Szukaliśmy nowych zastosowań lub usprawnień istniejących obiektów, tworzyliśmy listy cudów osiedlowych.
Współpracowaliśmy z lokalnymi placówkami edukacyjno-społecznymi, przyglądając się istniejącej ofercie kulturalnej. Proponowaliśmy nowe działania i formaty angażujące zróżnicowane grupy wiekowe. Dzieci pomagały nam uruchomić wyobraźnię podczas prac nad makietą wymarzonego osiedla przyszłości. Seniorzy uzupełniali naszą wiedzę na temat funkcjonowania osiedli spółdzielczych na początku ich istnienia. Wszyscy zadawaliśmy sobie pytania: w jaki sposób architekci chcieli zachęcić lokatorów do tego, aby przestrzenie wspólne były miejscem do integracji, rzeczywistością kształtowaną wciąż na nowo przy aktywnym udziale mieszkańców i co możemy zrobić dziś, abyśmy żyli w przyjaznym otoczeniu, którego poczujemy się integralną częścią.

W naszych działaniach – tak we wspólnym projekcie Lokatorzy, jak i poza nim – łączy nas przekonanie, że kultura jest narzędziem zmiany społecznej. Lubimy inicjatywy, które powstają z udziałem mieszkańców przy poszanowaniu różnorodnych perspektyw.
Łączymy historie mówione i szeroko rozumiane akcje z obszaru sztuki w przestrzeniach publicznych. Inicjujemy wydarzenia w nurcie site-specific, które w nieinwazyjny sposób wpisują się w lokalne konteksty, dbają przy tym, aby potrzeby i wola mieszkańców znajdowały się na pierwszym planie. Zapraszamy do współpracy artystów, którzy dzielą się wiedzą i umiejętnościami z adresatami działań. Inicjatywy twórcze mają przede wszystkim pomagać mieszkańcom w wyrażaniu własnych opinii na temat otaczającej ich rzeczywistości i zabieraniu głosu w istotnych lokalnych kwestiach.

Wybraliśmy metody badawczo-animacyjne, ułatwiające diagnozowanie potrzeb lokalnej społeczności w kontekście oferty społeczno-kulturalnej. Badania miały charakter praktyczny. Były to między innymi:
– drzewo marzeń i drzewo frustracji
Podczas wydarzenia zaprosiliśmy mieszkańców do krótkiej, spontanicznej wypowiedzi na temat potrzeb związanych z najbliższym otoczeniem (przestrzenią publiczną w ramach osiedla). Przygotowaliśmy dwa punkty: drzewo marzeń i drzewo frustracji, na których uczestnicy badania podzielili się swoimi refleksjami związanymi z funkcjonowaniem osiedla. Badanie wymagało aktywnego udziału animatorek, które tłumaczyły zasady, rozdawały kartoniki, zachęcały do udzielenia odpowiedzi, czasami pomagały w ich wypełnianiu (osobom starszym czy dzieciom), a także zadawały pytania pomocnicze i odpowiadały na wątpliwości respondentów.

– głosowanie sznurkowe
Przy okazji dużego wydarzenia Motyla Noga zadawaliśmy uczestnikom proste pytanie związane z preferowanymi przez mieszkańców formami spędzania czasu wolnego. Grupa animatorów przygotowała zestaw propozycji z możliwością dopisywania ulubionych zajęć przez mieszkańców. Uczestnicy po krótkim wprowadzeniu oddawali głosy na odpowiadające ich potrzebom zajęcia. Największą popularnością cieszyły się:
• uprawa działeczki pod miastem;
• czytanie;
• odsypianie, wylegiwanie się przy serialu;
• długie spacery z psem;
• rower, rolki;
• spędzanie czasu z dzieckiem na osiedlu;
• spacer z pomocnikiem;
• zorganizowane projekcje filmowe;
• uprawianie rekreacyjne sportu: siłownia, rower, bieganie, spacer z kijkami;
• obserwowanie przyrody;
• bawienie się na placu zabaw.

– skrzynka wspomnień
Skrzynka była elementem wykorzystywanym podczas wszystkich wydarzeń realizowanych w przestrzeni osiedla. Badanie zakładało aktywny udział animatorów, wprowadzających respondentów w temat badania, tłumaczących zasady i służących pomocą w wypełnianiu kartoników. Tematem były wspomnienia związane z szeroko rozumianą historią osiedla (sferą prywatną i publiczną). Dodatkowym wątkiem podejmowanym w tej części badania było rozumienie pojęcia spółdzielczości w kontekście funkcjonowania osiedla.

– mapowanie osiedla postulatami mieszkańców
Badanie realizowane przy okazji wydarzeń w przestrzeni publicznej. Wykorzystana była grafika – przerys mapy, która wisi w jednym z często odwiedzanych punktów osiedla i jest powszechnie znana mieszkańcom. Widać na niej poszczególne budynki, drogi, ścieżki, place zabaw. Na spotkaniu promocyjno-informacyjnym zaprosiliśmy mieszkańców do opowiadania o swoich miejscach i oznaczania ich na mapie. Aby wzbudzić zainteresowanie mieszkańców i zachęcić ich do współpracy przygotowaliśmy tymczasową galerię fotografii. Eksponowane zdjęcia przypominały zarówno historię osiedla, etapy jego powstawania i funkcjonowania, a także współczesne obiekty charakterystyczne dla osiedli projektowanych przez Zofię i Oskara Hansen. Opisywane działania ułatwiły nawiązanie i pogłębienie relacji między animatorami i mieszkańcami, a przede wszystkim pomogły zdobyć wiedzę dotyczącą przestrzeni osiedlowych, które zdaniem mieszkańców wymagają zmiany, a także potencjalnych działań rewitalizacyjnych. Zaproponowana metoda pozwoliła lepiej poznać lokalną społeczność, jej tożsamość, ważne dla niej miejsca, a także zasoby jakim ona dysponuje.

Zajęcia
W ramach projektu prowadziliśmy regularne zajęcia z grupami stałymi. W Lublinie uczestnikami były dzieci i młodzież gimnazjalna, w Warszawie początkowo harcerze, będący mieszkańcami Przyczółka, później seniorzy. Wspólnie odkrywaliśmy potencjał i historie obydwu miejsc i za pomocą inderdyscyplinarnych narzędzi dowiadywaliśmy się, co na temat osiedli myślą ich mieszkańcy i użytkownicy.

Warsztaty
W ramach organizowanych warsztatów zaproponowaliśmy mieszkańcom różnorodne aktywności z obszaru kultury, w ramach których można było poznać nowe techniki i umiejętności dla wyrażania swoich opinii, opowiadania własnych historii, dzielenia się osobistą perspektywą, snucia marzeń i wzajemnego poznawania się. Promowaliśmy potencjał lokalnych artystów oraz stwarzaliśmy sytuacje wzajemnej stymulacji i wymiany poglądów między Lublinem i Warszawą, a także między osobami prowadzącymi, a uczestnikami. W każdej lokalizacji przedstawiliśmy mieszkańcom ofertę autorskich zajęć nawiązujących do architektury, z których mogli wybrać przynajmniej trzy rodzaje warsztatów. Działania te były szczególnie ukierunkowane na zachowanie indywidualnego przekazu każdego z uczestników.

- Dizajn ­- Tworzenie Społecznej Architektury Wiosennej -
Połączyliśmy przeprowadzanie warsztatów z wydarzeniem Motyla Noga, odbywającym się na terenie Przedszkola Integracyjnego nr 39 i centralnym placu zabaw na osiedlu im. J. Słowackiego w Lublinie. Pierwsze spotkanie było poświęcone wybraniu priorytetowych przestrzeni do zagospodarowania, zebrania pomysłów i ustalenia wspólnych koncepcji. Okazało się, że rodzicom pociech w wieku przedszkolnym brakuje oferty, w ramach której mogliby rozwijać się twórczo wraz ze swoimi maluchami. Pojawił się pomysł połączenia warsztatów miejskiego ogrodnictwa z budowaniem domków dla motyli. W pierwszym etapie działań rodzice przygotowali grunt pod sadzonki (rośliny wabiące motyle) i zaproponowali szereg atrakcji towarzyszących, jak „tymczasowa siłownia – plac zabaw dla maluchów”. Od animatorów kultury wypłynęła propozycja stworzenia tymczasowej kawiarni z palet na placu centralnym i spotkań przy grach planszowych. Całość uzupełniły warsztaty komiksowe, podczas których uczestnicy wykonali nietuzinkową dokumentację wydarzenia.

- Budowanie Osiedla Przyszłości z Recyklingu –
Warsztat został zrealizowany w Warszawie i w Lublinie. Podstawowym materiałem były kartonowe pudełka i wielkoformatowe mapy osiedli (drukowane na piance w Warszawie, wyrysowywane kredą w Lublinie). W ramach zajęć uczestnicy poznali podstawowe bryły i mieli za zadanie je połączyć w taki sposób, by realizowały w układzie przestrzennym formę otwartą i formę zamkniętą. Następnie konstruowali własne architwory. Inspiracją do pracy była prezentacja podstawowych założeń modernizmu w architekturze i teorii Formy Otwartej. Próbowaliśmy w podgrupach zobrazować przez ustawienie kartonów, jak rozumiemy pojęcia: komunikacja, elastyczność, demokracja, decentralizacja, spółdzielnia oraz binarne hasła: posiadanie-poznawanie, dominowanie-partnerstwo, niezmienność-przekształcalność. Rozwijaliśmy listy miejsc, które najbardziej lubimy na osiedlu oraz zastanawialiśmy się, czego brakuje w jego przestrzeni. Wspólnie zastanawialiśmy się, jakie funkcje mogą pełnić nasze bryły przyszłości, zarówno pojedynczo, jak i w połączeniu z całym zespołem budynków.

- Muzeum Wspomnień Techniką Reportażu Dźwiękowego -
Zajęcia przeznaczone były głównie dla młodzieży w wieku szkolnym i studentów, którzy w swojej pracy angażowali dziadków, sąsiadów oraz pracowników placówek kulturalno-społecznych i zakładów usługowych, pytając o ich wspomnienia. W trakcie spotkań uczestnicy opanowali podstawy przeprowadzania wywiadów (opracowali listę dobrych rad jak postępować, a czego unikać) i obsługę potrzebnego do tego sprzętu. Mieli również szansę zostać opowiadaczami, dobierając się w pary i opowiadając o pierwszych wspomnieniach związanych z życiem na osiedlu, a inspirowały ich karty Dixit. Odbiorcy warsztatów tworzyli proste kwestionariusze wywiadów i wzajemnie testowali trudne sytuacje. Następnie uczyli się obróbki przyniesionego materiału, przetworzyli go w krótkie formy audio, z których skonstruowali pozbawione fabuły, dźwiękowe odsłony osiedla.

- Osiedlowy Mural –
Warsztaty przeznaczone były głównie dla dwóch grup: dzieci ze Szkoły Podstawowej nr 3 w Lublinie oraz dla młodzieży przebywającej na osiedlu. Pierwszy dzień zajęć był częścią wydarzenia Gra w Osiedle i polegał na nauce wycinania i tworzenia szablonów z tekturowych materiałów, a także odbijania ich podczas pracy zespołowej. Drugiego dnia realizowany był projekt muralu, stworzonego wspólnie z Administracją i Radą Mieszkańców Osiedla z okazji pięćdziesięciolecia osiedla.

- Granie Architektury –
Warsztat był częścią wydarzenia Gra w Osiedle i miał dwie odsłony. Uczestnicy rozpoczynający grę mieli za zadanie „uwięzić” dźwięki osiedla w telefonie komórkowym , a po przejściu wszystkich punktów gry, odnaleźć amfiteatr i „uwolnić” je przy pomocy animatorów i artystów. W przestrzeni amfiteatru najmłodsi uczestnicy uczyli się konstruować własne instrumenty z materiałów z recyklingu, opanowywali podstawy tworzenia utworów dźwiękowych, które inspirowane były miejscem ich powstania, a na koniec zagrali wspólny koncert finałowy. Po nim nastąpiło „uwolnienie” zremiksowanych przez artystę dźwięków, które wcześniej zostały pobrane od wszystkich chętnych do wzięcia udziału w akcji.W ten sposób amfiteatr znów stał się miejscem, gdzie mieszkańcy wspólnie spędzają czas i współtworzą wydarzenia kulturalne.

Akcje finałowe
Wydarzeniami wieńczącymi cały projekt były Gra w Osiedle w Lublinie i Subiektywne zwiedzanie w Warszawie. Wspomniane formaty stwarzają możliwość przygotowania wspólnego wydarzenia, w sytuacji znacznej różnicy poglądów, odmiennych preferencjach estetycznych i potrzebie odrębności twórców.

Nie jesteśmy odosobnieni w działaniach i zdajemy sobie z tego sprawę. Mamy peryskopy zwiadowcze wystawione na ciekawe praktyki w dzielnicach-sypialniach z innych miast. Stworzyliśmy profil na facebooku – lokatorzy.eu, który służy do wymiany informacji o bieżących wydarzeniach z życia osiedla, a także śledzenia informacji o analogicznych realizacjach na blokowiskach w Polsce oraz w krajach dawnego bloku wschodniego.
Poprosiliśmy Bartka Wieczorka, mieszkańca i aktywistę z warszawskiego Bródna, aby podzielił się praktykami działań artystycznych, angażujących społeczności lokalne oraz akcji sąsiedzkich, mających na celu integrację mieszkańców bloków z wielkiej płyty. Jego tekst Warszawskie Bródno – budzenie się blokowiska, mówi o tym, jak kolejne interwencje artystyczne pobudziły mieszkańców do „przejmowania sterów” i proponowania własnych działań sąsiedzkich w małej skali - początkowo jednego bloku czy klatki schodowej. Przedstawia on szeroką gamę inicjatyw adresowanych do grup zróżnicowanych społecznie i tożsamościowo. Bartek – omawiając procesy zmian na Bródnie – próbuje uchwycić możliwości sprawcze mieszkańców wobec instytucji, jaką jest współczesna spółdzielnia mieszkaniowa. Sprawdza też, co się zachowało z założeń przedwojennych spółdzielców w okresie gierkowskiej dekady, kiedy powstawały bloki, jakie skutki miały procesy transformacyjne dla mieszkańców Bródna i jakie są perspektywy dla zaistnienia obywatelskiego Targówka współcześnie.
Na łamach publikacji znajdziecie także tekst naszych znajomych z wileńskiej dzielnicy Karoliniškės – Indrė Ruseckaite i Mindaugasa Reklaitisa. Dzielnica, podobnie jak wspomniane Bródno czy Przyczółek Grochowski jeszcze w latach 90., cieszyła się złą sławą. Negatywne odczucia mieszkańców, związane z miejscem zamieszkania, potęgowało kontrastowe sąsiedztwo z atrakcyjną dzielnicą, wybudowaną w tym samym okresie – Lazdynai. Indrė – w odróżnieniu od Bartka – nie jest „swoja”, nie mieszka w dzielnicy, gdzie realizowane były działania w ramach K-Lab. Korzysta z pozycji osoby spoza osiedla, badaczki i architektki, osoby początkowo nierozpoznawanej. Próbuje zobaczyć dzielnicę oczami mieszkańców i turystów oraz przypomina, że zabudowa modernistyczna jest fascynującym dziedzictwem najnowszej historii, o którym ostatnio coraz więcej się dyskutuje.
Teksty Bartka oraz Indrė i Mindaugasa – naszym zdaniem – pełne są inspiracji do dalszych działań na osiedlach projektowanych przez Zofię i Oskara Hansenów. Przyglądamy się wpływom interwencji środowisk artystycznych czy animatorów społecznych na wzmacnianie podmiotowości tych osiedli. Podejmujemy próbę ukształtowania nowej tożsamości obywatelskiej, w oparciu o dobre tradycje spółdzielcze, modernistyczne utopie czy założenia teorii Formy Otwartej, które zostały zaproponowane mieszkańcom przez projektantów.

mail: kontakt@praktycy.org

facebook

Projekt realizowany przez Stowarzyszenie Praktyków Kultury
ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
oraz Fundacji Roberta Boscha we współpracy z MitOst.